Unie polsko-litewskie, czyli proces integracji

2013-10-21 | Autor: Rysiek Hałas

Pod koniec XIV wieku Litwa, a właściwie Wielkie Księstwo Litewskie, było niezwykle rozległym państwem. W skład Księstwa wchodziła większa część dawnej Rusi Kijowskiej, którą Litwini wydarli z rąk Tatarów. Jednak w tym samym czasie na północy zaczął wyrastać jej potężny wróg, Wielkie Księstwo Moskiewskie, który również usiłował zjednoczyć Ruś pod swą władzą. I choć władcy Moskwy formalnie byli zależni od woli Tatarów, coraz wyraźniej zmierzali do zrzucenia ich kurateli, zagrażając bezpośrednio interesom Litwy. Na północy znajdowało się silne państwo zakonne, które niemal corocznie organizowało wyprawy przeciwko pogańskim Litwinom, docierające aż pod Wilno. W imię szerzenia wiary chrześcijańskiej, Krzyżacy pustoszyli ziemie Litwy, uprowadzając jej mieszkańców do niewoli. Pod hasłem nawracania kryli swoje rzeczywiste pobudki - chęć podboju, i uprawomocnienie istnienia państwa krzyżackiego. Przecież bez pogaństwa, Zakon utraciłby sens istnienia!

Polska i Litwa w latach 1386-1434.

Litwini jako poganie, nie mogli liczyć na czyjąkolwiek pomoc zewnętrzną. Jedyną możliwością było przyjęcie chrztu i znalezienie sojusznika, wespół z którym można by zetrzeć krzyżaków w pył. Takim potencjalnym sprzymierzeńcem było królestwo polskie, mające ten sam kłopot z Zakonem, co Litwini. Oba państwa, działając w pojedynkę nie były w stanie stawić skutecznego oporu ponawianym atakom krzyżaków, ale razem... szala zwycięstwa mogła przechylić się w ich stronę. Zbieżność interesów sprzyjała nawiązaniu współpracy i nawiązaniu bliższych kontaktów politycznych. W 1385 roku w litewskiej miejscowości Krewo

Fragment aktu unii krewskiej: "My, Jagiełło z Bożej łaski Wielki Książę Litwy i Rusi pan i dziedzic przyrodzony, podajemy do wiadomości wszystkim, których to dotyczy, treść niniejszego mającym chęć przeglądać; zapis ku pamięci tego, co ma nam być powiedziane od najjaśniejszej księżnej z Bożej łaski królowej Wegier, Polski, Dalmacji etc. przez czcigodnych i szlachetnych mężów panów Stefana proboszcza chanadyeńskiego, Władysława syna Kakasa de Kaza, kasztelana z Potok, Włodka, cześnika krakowskiego, Mikołaja kasztelana zawichostskiego i Krystyna, rządcę Kazimierza. A najpierw powiedzieli, jako dostojny książę Jagiełło, Wielki Książę Litewski etc. wyprawił uroczyste poselstwo do panów ziemian Polski, a potem też do jej królewskiej wysokości. Ci zaś, którzy byli wysłani do najjaśniejszej królowej, wzięli z sobą listy wierzytelne od posła dostojniejszego, większego i znakomitszego, mianowicie od jego wysokości księcia Skirgiełły, księcia-brata pana Jagiełły Wielkiego Księcia, który dla pewnych przyczyn nie mógł przybyć osobiście do tejże najjaśniejszej królowej. Posłowie zaś jego, kniaź Borys i starosta wileński Hanko tejże pani królowej Węgier w taki sposób sprawę wyłuszczyli i mówili: Jako liczni cesarze, królowie i książęta rozmaici pragnęli z tymże Wielkim Księciem litewskim, życzyli sobie i radzi byli wejść w związki wieczyste powinowactwa, a co Bóg wszechmocny zachował dla osoby tejże najjaśniejszej królowej. Toteż, najjaśniejsza pani, niechaj wysokość wasza przyjmie do tak wielce zbawiennego związku tegoż pana Jagiełłę, Wielkiego Księcia, na syna, a najjaśniejszą księżne Jadwigę, córę waszą najdroższą, królowę Polski, niechaj poślubi na prawą swą małżonkę. A sądzimy, że z tego wyniknęłaby chwała Boża, dusz zbawienie, ludziom zaszczyt i wzmożenie państwa. Skoro zaś to, co przerzeczono, dojdzie do przewidzianego końca, natenczas pan Jagiełło, Wielki Książę, z wszystkimi braćmi swymi jeszcze nie ochrzczonymi, krewniakami, szlachcicami, ziemianami, z wyższymi i najniższymi w swoich krajach zamieszkałymi, wiarę świętego rzymskiego Kościoła przyjąć zamierza, pragnie i życzy sobie. A ponieważ zabiegało około tego wielu cesarzy i różnych książąt, a nie zdołali aż dotychczas zgoła od niego tego otrzymać, zaprawdę tedy zaszczyt ten Bóg wszechmogący zachował dla samejże Jej królewskiej Wysokości. Dla sprawy tej utwierdzenia, dla pewności i ubezpieczenia tenże Jagiełło Wielki książę przyrzeka wszystkie skarby swe złożyć i wydać na odzyskanie strat państw obojga, tak Polski, jako też Litwy. A to tylko, jeżeli taż pani Węgier córkę swą Jadwigę, królowę polską przerzeczoną, odda mu w małżeństwo. Także obiecuje tenże Jagiełło Wielki Książę, że da i gotówką załątwi układ pieniężny, zawarty tytułem rękojmi pomiędzy tą panią królową Węgier z jednej, a księciem Austrii z drugiej strony, mianowicie dwieście tysięcy florenów. Również tenże Wielki Książę Jagiełło przyrzeka i zobowiązuje się wszelkie ziemie zagrabione i straty królestwa polskiego, oderwane przez czyje bądź ręce i zajęte, odzyskać własnymi zachodami i kosztami. Również tenże Jagiełło Wielki Książę obiecuje wszystkich chrześcijan, a zwłaszcza ludzi obojga płci pojmanych w kraju polskim i zwyczajem wojennym uprowadzonych, przywrócić do pierwotnej wolności, tak, iż każdy z nich bez względu na płeć odejdzie, dokąd mu się spodoba według woli jego. Następnie wymieniany tu książę Jagiełło przyrzeka także kraje swoje Litwy i Rusi wieczyście wcielić do korony królestwa polskiego. A my, Jagiełło, przyrzeczony Wielki Książę Litwinów, poselstwa, o których była mowa, z naszej strony przez wymienionego Skirgiełłę, brata naszego nadroższego, przedstawione wymienionym baronom królestwa polskiego i zdeklarowane w sposób, jak opowiedziano, i ponownie przez posłów tegoż brata naszego najjaśniejszej księżnej, pani Elżbiecie, przerzeczonej królowej Węgier, podobnież i w sposób powyższy wyłuszczone w obecności wymienionych ambasadorów, czyli posłów samejże pani królowej, tak Wegrów, jako też Polaków do naszej Wysokości wyznaczonych, wraz z braćmi naszymi tu wypisanymi, mianowicie z panem Skirgiełłą, Korybutem, Witoldem, Lingwenem, książętami litewskimi i w imieniu innych braci naszych obecnych i nieobecnych, iżeśmy (owe poselstwa) wyprawiali i podawali do wiadomości tak przerzeczonej pani królowej, jako też przerzeczonym baronom królestwa polskiego (stwierdzamy). Które to poselstwa uważaliśmy za stosowne ratyfikować i we wszystkim, co wyżej wspomniano, potwierdzić pieczęciami naszą i braci naszych wymienionych obecnych. Dan w Krewie, we wtorek w wigilię Wniebowzięcia N. Marii Panny Chwalebnej, roku Pańskiego 1385. (F. Koneczny, Dzieje Litwy i Rusi przed unią z Polską. Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, z. 22, Kraków 1924, s. 31-32).

, Litwini i Polacy zawarli porozumienie zwane unią krewską. Na jego mocy oba państwa zostały połączone unią personalną, czyli osobą wspólnego władcy. Władca Litwy zobowiązany został do przyjęcia chrztu, po którym poślubił królową polską - Jadwigę i został koronowany na władcę Polski. Kolejnym postanowieniem unii było wprowadzenie chrześcijaństwa na ziemiach Wielkiego Księstwa. Nie było to takie trudne, zważywszy, że Ruś od dawna wyznawała chrześcijaństwo obrządku wschodniego, a wojowniczy Litwini szybko asymilowali się z Rusinami.

Kopiec usypany w 1861 roku w Horodle, dla uczczenia 448 rocznicy Unii.

Unia bardzo szybko przyniosła liczne korzyści obu sojusznikom. W wyniku połączenia Polski i Litwy powstał potężny blok państw, który właściwie odseparował Zakon od swych zachodnich sojuszników, stanowiąc poważne zagrożenie dla przeważającej części granicy Zakonu. Choć sprytni zakonnicy usilnie przeszkadzali podejmowaniu wspólnych interesów Litwy i Polski, nie byli w stanie przeszkodzić ich współdziałaniu. Agresywna polityka doprowadziła w końcu do wybuchu wojny. W 1410 roku połączone wojska polsko-litewskie w bitwie pod Grunwaldem starły w pył potęgę militarną krzyżaków. Zwycięstwo to scementowało chwiejny jeszcze związek obu państw.

Choć Jagiełło w akcie krewskim obiecał wcielić Litwę do państwa polskiego, nie był w stanie złamać oporu szlachty litewsko-ruskiej, tak więc oba państwa pozostały niejako równorzędnymi partnerami. Na Litwie rządził wielki książę Witold, brat stryjeczny Władysława Jagiełły, który nie był zbytnio przekonany do słuszności unii, w której Polacy zdobyli dominującą pozycję. Oba państwa dzielił charakter władzy króla. W Polsce, zwanej odtąd Koroną, Jagiełło rządził za pozwoleniem szlachty, która za cenę nowych przywilejów, uznała go władcą po śmierci Jadwigi. W Wielkim Księstwie Litewskim Jagiełło posiadał niemal niczym nieograniczoną władzę. Tamtejsi możni nie mogli nawet dysponować swym majątkiem bez jego pozwolenia. Niemniej w wyniku współpracy z Polakami, Litwini zaczęli zapoznawać się z statusem prawno-gospodarczym polskiej szlachty. W ten sposób zapragnęli oni posiąść równe uprawnienia co polscy sąsiedzi. W wyniku tych żądań doszło do zjazdu w Horodle, na którym wzmocniono unię polsko-litewską oraz przyznano Litwinom te same prawa, jakie mieli możni w królestwie.

Unia horodelska umocniła związek polsko-litewski, zapoczątkowując również rozmywanie się różnic ustrojowych między Litwą i Polską. Od tego czasu zapoczątkowano bliższe kontakty między bojarami a szlachtą polską, łącząc się często związkami małżeńskimi. W Horodle postanowiono również, że w przypadku potrzeby, władca Polski może zwołać zjazdy szlachty obydwu państw, w celu rozwiązania najważniejszych spraw polityczno-gospodarczo-prawnych. Wprowadzono również na Litwie ten sam model podziału administracyjnego. Na Litwie pojawiły się kasztelanie i województwa, w miejsce dawnego podziału na księstwa. Zachowano jednak urząd wielkiego księcia dla Litwy, przy czym jego stanowisko miał wyznaczać król Polski w porozumieniu ze szlachtą litewsko-polską. Stan ten trwał do czasu rządów Aleksandra Jagiellończyka, który przestał powoływać osobnego księcia dla Litwy. Od tego momentu władca Polski był równocześnie wielkim księciem.

Unia miała ogromne znaczenie dla losu obydwu państw. Litwini zyskali szeroki dostęp do zdobyczy kulturalnych Europy, z oświatą na czele. Powstająca na Litwie organizacja Kościoła rzymskokatolickiego, sprzyjała upowszechnieniu się zachodniego światopoglądu i systemu nauczania szlachty. Litwini wkrótce zasilili szeregi uczniów Akademii Krakowskiej. Polacy zyskali zaś olbrzymie obszary, dotąd niezagospodarowane, dzięki którym mogli pomnażać swe bogactwa, znaczenie i potęgę. Dla kupców z Polski otwarły się nowe rynki, przede wszystkim wschodnie (ruskie, tatarskie i perskie), skąd zaczęto sprowadzać towary szukane przez zachodnią Europę. Jednocześnie wzrost zależności gospodarczych sprzyjał wzrostowi zaludnienia obu państw. Osadnicy zaczęli ściągać również z zagranicy, przyciągani żyzną i tanią ziemią. W wyniku unii dwa, a właściwie trzy narody, polski, litewski i częściowo ruski (później ukraiński), zaczęły mieszać się ze sobą, wytwarzając jeden wspólny styl życia.

Unia Lubelska – obraz Jana Matejki.

W czasie panowanie Jagiellonów, szlachta coraz silniej domagała się umocnienia swojej pozycji w państwie. Po uzyskaniu licznych przywilejów i ścisłej integracji szlachty polskiej i litewskiej, przedstawiciele obu narodów zaczęli domagać się bezpośredniego połączenia Litwy z Polską. Sprawa ta nabrała szczególnego znaczenie w momencie, gdy okazało się, że Zygmunt August nie będzie posiadał męskiego potomka, a tym samym unia personalna stanie się aktem prawnym bez pokrycia. Zaczęto obawiać się, że oba państwa mogą odzyskać odrębność polityczną, ustanawiając osobnych władców dla Litwy i Polski. Taka możliwość wcale nie interesowała, przedstawicieli obu nacji. Średnia szlachta Litwy pragnęła tych samych praw co ich polscy odpowiednicy. Magnaci litewscy obawiający się wprawdzie osłabienia swej pozycji, woleli unię, niż podporządkowanie się coraz agresywniejszym zakusom państwa moskiewskiego. Polaków szczególnie interesowały zaś niezagospodarowane jeszcze ziemie na Rusi, oraz możliwość ingerencji w sprawy południowych sąsiadów Rzeczpospolitej.

Rzeczpospolita po unii lubelskiej w 1569 r.

Przeciwnikiem unii były wielkie rody książęce na Litwie, a zwłaszcza Radziwiłłowie, z Mikołajem Radziwiłłem Czarnym i Mikołajem Radziwiłłem Rudym na czele. Ród ten liczył, że w przypadku bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta, zdobędzie władzę na Litwie. Tak więc ścisły związek z Polską stał na przeszkodzie ich interesom - Polacy bynajmniej pragnęli wyniesienia Radziwiłłów. Ich zakusy przekreśliła wojna z Moskwą, tocząca się od 1563 roku, która wykazała, że Litwa bez pomocy Polaków nie jest w stanie stawiać Rosjanom skutecznego oporu. Zagrożona szlachta litewska definitywnie zaangażowała się w projekt scalenia Polski i Litwy w jedno państwo.

Litwini wystosowali do starzejącego się króla petycję, w której domagali się złączenia obu państw w jeden organizm polityczny, z zachowaniem odrębności administracyjnej na Litwie. Zygmunt August, pomimo oporu Radziwiłłów, wniósł sprawę przed obrady sejmu, obradującego w latach 1568-1569 w Lublinie

Fragmenty aktu unii lubelskiej: 3. Już Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie jest jedno nierozdzielne i nieróżne ciało, a także nieróżna, ale jedna spolna [tj. wspólna] Rzeczpospolita, która się ze dwu państw i narodów w jeden lud zniosła i spoiła.
4. A temu obojemu narodowi żeby już wiecznemi czasy jedna głowa, jeden pan i jeden król spolny rozkazywał, który spolnemi głosy od Polaków i od Litwy obran, a miejsce obierania w Polszcze, a potem na Królestwo Polskie pomazan i koronowan w Krakowie będzie.
7. A przy koronacjej mają być przez króla koronowanego poprzysiężone na wieczne czasy prawa, przywileje i wolności poddanych wszystkich obojga narodów i państw tak złączonych.
8. Sejmy i rady ten oboj naród ma zawżdy mieć wspólne koronne pod królem polskiem, panem swym, i radzić o spolnych potrzebach tak na sejmie, jako i bez sejmu, w Polszcze i w Litwie.
12. Moneta tak w Polsce, jako i w Litwie ma być uniformis et aequalis [jednolita i równa].
16. Sejmów innych żadnych osobnych stanom koronnym i litewskim król J[ego] M[ość] składać [tj. zwoływać] nie będzie, jedno zawżdy spólne sejmy temu obojemu narodowi, jako ciału jednemu w Polszcze składać będzie. (Cyt. za: Wiek XVI-XVIII w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1997).

. Magnaci litewscy usiłowali przeszkodzić porozumieniu, a w końcu wyjechali z Lublina w tajemnicy, licząc, że obrady sejmu zostaną przerwane. Cóż, przeliczyli się. Król zdecydował się przyłączyć do Polski litewskie Podlesie, Podole i Wołyń. Zmuszeni przez szlachtę opozycjoniści magnaccy, wrócili na sejm, gdzie 28 VI 1569 roku oficjalnie uchwalono połączenie Litwy z Polską. Akt ten ostatecznie wiązał losy dwóch narodów na przeciąg trzech wieków.

Etykiety:

Historia Polski Unia w Krewie Unia Horodelska Unia Lubelska Krzyżacy Jagiełło Radziwiłłowie

Bibliografia:

Bobrzyński, Dzieje Polski w zarysie, Warszawa 1974.
Polska - państwem średniowiecznej Europy, Warszawa 1968
Encyklopedia historyczna świata, t. IV, średniowiecze, praca zbiorowa, Kraków 2000.
Gierowski J.A., Historia Polski 1505-1764, Warszawa 1983.
Handelsman M., Średniowiecze polskie i powszechne. Wybór pism, Warszawa 1966.
Szajnocha K., Jadwiga i Jagiełło, t. 1-4, wstępem opatrzył S.M. Kuczyński, Warszawa 1974.
Wiek XVI-XVIII w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1997
Zientara B., Historia powszechna średniowiecza, Warszawa 1995.

Podziel się!

Przeczytaj również...