Indoeuropejczycy

Na wschód, zachód, północ i południe- ekspansja Indoeuropejczyków

Wędrówka ludów indoeuropejskich pomiędzy 3500 a 1700 przed Chrystusem

Prawdopodobnie około 4200-3900 lat przed Chr. Praindoeuropejczycy rozpoczęli wędrówkę ze stepu pontyjskiego na zachód w kierunku Europy i doliny Dunaju. Wysoko rozwinięte kultury epoki miedzi z terenu Bałkanów (kompleks Gumelnitsa-Cucuteni-Tripolie-Karanovo) zostały zniszczone ich najazdem. Protomiejskie osady w tym rejonie przestają istnieć, często zniszczone i spalone w sposób gwałtowny. Zmiana klimatu spowodowała uaktywnienie się koczowniczych ludów stepu. Miejscowa ludność odeszła od gospodarki rolniczej i przeszła do pasterstwa. Tu nastąpił gwałtowny ruch migracyjny połączony z działaniami wojennymi. Na terenie Rumunii i Ukrainy społeczności stepowe współistniały z rolniczą kulturą Cucuteni-Tripolje. Ok. 3300 lat p. Chr. kolejna fala migracji z przedgórza Kaukazu związana z kulturą Majkop doprowadziła do powstania w środkowej kultur o licznych cechach zapożyczonych z kręgu kurhanowego (kultura amfor kulistych, kultura badeńska, kultura ceramiki sznurowej). Ekspansja kultury ceramiki sznurowej, której najstarsze stanowiska znane są z Polski południowej i Niemiec spowodowała najprawdopodobniej różnicowanie się języka praindoeuropejskiego. Najbardziej charakterystyczną cechą kompleksu kultur z ceramika sznurową jest indywidualizm wyrażający się w pojedynczych pochówkach, w przeciwieństwie do wcześniejszych zbiorowych pochówków społeczności neolitycznych. W grobach kultury ceramiki sznurowej spotykamy jako wyposażenie zmarłych charakterystyczne kamienne topory bojowe, szczątki uzbrojenia łuczniczego i noże. Wskazuje to na wysoki status wojowników i ich kierowniczą rolę w tej społeczności. Kurhany spotykane w tej kulturze mogą być wyrazem idei religijnej świętej góry. Rozpowszechnienie się pucharów glinianych wskazuje na specyficzne zwyczaje związane piciem napojów alkoholowych. Gospodarka opierała się głównie na hodowli zwierząt z pewnym udziałem uprawy ziemi. Należy sądzić, że geneza kultury ceramiki sznurowej była skomplikowanym procesem, w którym brały udział tubylcze społeczności Europy. Polegał on na rozpowszechnieniu się specyficznego modelu społecznego opisanego wyżej, a wraz z nim języka indoeuropejskiego. Wymiana populacji pełniła w tym procesie dużo mniejszą rolę. Kultura ceramiki sznurowej jest powszechnie uważana w nauce za reprezentację wczesnych ludów indoeuropejskich (Prabałtów, Prasłowian, Pragermanów, Praceltów, Praitalików). Ok. 3000 roku p. Chr. wykształciły się języki praitalski, praceltycki, a pragermański oraz prawdopodobnie prasłowiański ok. 2800 p. Chr. Charakterystyczne jest, że haplogrupa R1a1 nie jest powszechna w zachodniej Europie. Znaczy to, że w wielu wypadkach nie nastąpiła wymiana populacji, lecz tylko rozpowszechnienie się języka na bazie dominacji elit indoeuropejskich i rozprzestrzenienia się ich technologii i organizacji społecznej.

Przedmioty z kurhanów odzów z kultury Majkop z Przedkaukazia - Płd. Rosja ( 3500 - 2500 przed Chrystusem) wg Anthony 2007

Indoeuropejscy wodzowie szukali klientów wśród miejscowych społeczności neolitycznych, zwłaszcza wśród starszyzny. Nowy system społeczny i jego ideologia zasadzały się na świętości zawartych umów i traktatów, które były zagwarantowane przez bogów i musiały być bezwzględnie przestrzegane. Patroni (wodzowie i szlachta) zobowiązywali się ochraniać klientów (lud) w zamian za lojalność i służbę. System taki łatwo przyciągał i asymilował ludzi z zewnątrz, co mogło przyczynić się do szybkiego rozpowszechnienia się języka indoeuropejskiego. Ludy Europy szybko przyjęły opiekę nowych wodzów ze stepu i zaczęły się porozumiewać w ich narzeczu. Status jednostki w społeczeństwie zależał od posiadanego majątku, zwłaszcza liczby koni i bydła. Relacje społeczne opierały się na wzajemności. Także w stosunku do bogów żywili Indoeuropejczycy podobną postawę, określaną słowami do ut des (daję, byś dał), poświadczoną w źródłach dotyczących wczesnej religii rzymskiej i hetyckiej. Hierarchia społeczna i obowiązki każdego człowieka były w tym systemie ściśle określone. Do tych niepisanych praw należała ochrona gościa i jego godne podejmowanie. Prawo gościnności było jednym z najściślej przestrzeganych. Wczesne społeczności indoeuropejskie urządzały wystawne pogrzeby swym wodzom i możnym. Uroczystości te były jasną manifestacją polityczną. Towarzyszyły im ofiary ze zwierząt, rytualne uczty, rozdawnictwo, recytowanie i śpiewanie ustnej poezji, a także popisy siły fizycznej.
Na Półwyspie Iberyjskim aż do podboju rzymskiego mieszkały ludy nieindoeuropejskie (Iberowie, Luzytanowie). Ich pozostałością są zamieszkujący region Pampeluny i Pireneje Baskowie. Być może Indoeuropejczycy wędrowali także morzem, o czym mogą świadczyć znaleziska rzeźbionych stel nagrobnych, których pierwowzory pochodzą znad Morza Czarnego, m. in. z Krymu, a analogie do nich znajdujemy w Bułgarii (Yezevero, Plachidol), Rumunii (Olanesti), w Troi I, a także we Francji (Morel) i w Toskanii. Jest prawdopodobne, że idea stawiania tego typu pamiątek rozchodziła się wraz z małymi grupami Indoeuropejczyków. Indoeuropejski model społeczeństwa oparty na zależności patron-klient, znaczeniu rytualnym prestiżu społecznego i wartości żywego inwntarza przejęty został z kultury Usatowo przez społeczności kultury pucharów lejkowatych. Na tej bazie wykształciła się kultura ceramiki sznurowej, będącej kolejną wariacja indoeuropejskiego modelu, którą można wiązać z dialektami pragermańskimi, prasłowiańskimi i prabałtyjskimi. Małe grupy narzuciły język i system społecznym starszym ludom Europy.
Ludy kultury grobów jamowych wędrujące ze na południe Europy utworzyły kolejny odłam indoeuropejski (Protogrecy, Protoormianie, Protofrygowie) na terenie obecnej Bułgarii. Grecję zamieszkiwali w tym czasie nieindoeuropejscy Pelazgowie. Ok. 1900 roku p. Chr. nastąpiła kolejna fala migracji w basenie Morza Egejskiego i w Azji Mniejszej. Uczestniczyły w niej ludy Indoeuropejskie. Zza Kaukazu nadeszły nowe ludy: Hetyci, Luwici i Palajczycy. Przemieszczali się w kierunku środkowej Azji Mniejszej. Zniszczenia wywołane tą wędrówką dotknęły wiele osad anatoliskich, m. in. Kanesz, Maltepe, Erzerum. Społeczności wyparte przez Hetytów na zachód wywędrowały na tereny Grecji i Bułgarii, gdzie archeologia notuje rozległe zniszczenia (Orchomenos, Tyryns, Palaiopyrgos). Wtedy to na ziemie greckie przybyli przodkowie historycznych Hellenów kładąc kres kulturze okresu wczesnohelladzkiego. Artefakty z mykeńskich grobów szybowych wskazują na związek z kulturą okresu, kiedy to Indoeuropejczycy zamieszkiwali step (np. słynne maski na twarzach zmarłych wykazują związek z podobnymi zabytkami z terenu kultury katakumbowej znad rzeki Ingul), podobne są pobocznice wędzideł koni i włócznie. Wszędzie Indoeuropejczycy uzbrojeni w rydwany i łuki kładli kres starszym modelom kultury wprowadzając własny język i instytucje społeczne. Około 1900 roku p. Chr. spora część Europy (Europa środkowa i wschodnia, Niemcy, zachodnia Francja, Italia, Bałkany, Grecja) i większa część Azji Mniejszej była zasiedlona przez Indoeuropejczyków, którzy zaczęli się coraz bardziej odrębne ludy mówiące różnymi, spokrewnionymi ze sobą językami.

Szlaki ekspansji Indoeuropejczyków w zachodniej Eurazji

Druga wielka grupa ludów Indoeuropejskich wyruszyła ze stepu pontyjskiego i kazaskiego w daleko kierunku wschodnim, w głąb kontynentu azjatyckiego. Także i tam ich przybycie przyniosło radykalne zmiany wżyciu ludów, które napotkali. Ta gałąź ludów (Indoirańczycy) wywodzi się z kultur Andronowo i Sintaszta rozwijajacych się na ogromnym terenie stepu za morzem Kaspijskim w okresie od 2300 do 1000 p. Chr. Na obszarze tych kultur spotykamy się z pochówkami podkurhanowymi, gdzie do komory grobowej składa się wraz ze zmarłym jego konie i rydwan. Co więcej, wiele praktyk rytualnych i zwyczajów poświadczonych archeologicznie w kulturach Sintaszta i Petrowka wykazuje analogie z tymi opisanymi w Rigwedzie (składanie ofiar z poćwiartowanych psów, towarzyszące wystawnym pogrzebom ofiary z koni i wyścigi rydwanów, ofiary płynne). To z tej kultury pochodzi wspomniany już pochówek znad jeziora Kriwoje. Migracja w kierunku południowym jest dość trudno uchwytna archeologicznie, niemniej pewne znaleziska i kultury mogą być z nią wiązane. Cieakawa jest w tym kontekście rola Baktryjsko-Margiańskiego kompleksu archeologicznego rozwijającego się nad górnym biegiem Amu-Darii i Syr-Darii ok. 2100 lat p. Chr. Spotykamy się tu z ufortyfikowanymi miastami, rozwiniętym rolnictwem i metalurgią, bogatymi grobami wodzów i szeroko rozgałęzionymi kontaktami handlowymi. Są tu też elementy kulturowe wyraźnie pochodzące z obszaru stepowego (np. ceramika z Gonur i Togolok będąca wariantem ceramiki Sintaszta i Andronowo, grób z Zardcha-Kalifa zawierający elementy uździenicy i szpilę zakończoną figurką konia). D. W. Anthony wysunął hipotezę, że na terenach Baktryjsko Margiańskiego Kompleksu archeologicznego przebywała grupa ludności indoirańskiej, będąca przodkami Ariów, którzy potem pobili subkontynent indyjski. Stąd mogą się wywodzić niektóre zapożyczenia w języku Rigwedy. Kultura grobów z Gandary z ok. 1600 r. p. Chr., horyzont skarbów z przedmiotów miedzianych, kultura cmentarzyska h, malowana ceramika szara mogą być identyfikowana z wczesnymi ludami indoirańskimi. Stanowią one kolejne ogniwa indoirańskiej migracji do doliny Indusu i Gangesu. Na początku II tys. p. Chr. pierwsza fala ludów indoirańskich ze stepu środkowoazjatyckiego przeszła łańcuchy górskie Pamiru i Hindukuszu i osiedliła się u źródeł Indusu i Gangesu. Przybyli tu w ostatniej fazie istnienia cywilizacji Doliny Indusu, kiedy chyliła się ona ku upadkowi z przyczyn naturalnych (zmiany klimatyczne, wyjałowienie gleby). Być może wkroczenie Indoaryjczków przyspieszyło jej koniec. Jest prawdopodobne, że świadectwem migracji moe być wzmianka o bitwie Dziesięciu Królów w Rigwedzie. Na terenie Indii powstało ok. 1600-1500 p. Chr. pasterskie, arystokratyczne i wojownicze społeczeństwo znane z hymnów Rigwedy. Czciło ono ogień i zażywało narkotyk znany jako soma. Hymny zawierają odniesienia do wrogich miast i grodów (czyżby wspaniałe miasta cywilizacji Indusu), z którymi walczyli Ariowie. Ich główne bóstwo- Indra określane jest przydomkiem Purandara- burzyciel grodów. Wiele jest tu wzmianek o działaniach wojennych prowadzonych za pomocą rydwanów i broni z brązu. Hymny Rigwedy to najstarszy indoeuropejski tekst literacki pochodzący z ok. 1500 r. p. Chr. Powstał prawdopodobnie w Dolinie Indusu, lecz jego tradycji może być jeszcze starsza. Niektóre hymny mogą pochodzić sprzed 1500 roku p. Chr. Jest to przede wszystkim utwór religijny, większą jego część stanowią hymny kierowane do bogów: Indry, Mitry, Waruny i Agni. Język hymnów jest podobny do języka irańskiej Awesty. Oto przykłady hymnów:

Hymn 127
Noc już nadchodzi i spogląda
Tysiącem oczu naokoło,
Bogini, strojna klejnotami,
Napełnia przestrzeń, nieśmiertelna,
Zalewa góry i doliny,
Poświatą gwiazd ciemności razi.

Zorzę, swą siostrę, zastąpiła
Bogini cicho stąpająca
I rozpostarła mrok dokoła.
Ty jesteś naszą. Gdy przechodzisz
Idziemy wszyscy na spoczynek
Jak ptaki do swych gniazd na drzewa.

Wszystkie wsie poszły na spoczynek,
Wszystko co biega, co ma skrzydła,
Nawet jastrzębie żerujące.
Wstrzymaj wilczycę, wstrzymaj wilka,
Wstrzymaj złodzieja, falo ciemna,
Lecz dla nas łatwą bądź do przejścia.

Iskrząca ciemność zaszła ku mnie
Czarność błyszcząca klejnotami.
Teraz ty spłać swój dług, Jutrzenko.
Jak pasterz krowy - przypędziłem
Tę pieśń dla ciebie, dla zwycięskiej.
Przyjmij ją, Nocy, córko Nieba.

Wczesne ludy indoirańskie także wywodzą się z tego samego pnia co twórcy Rigwedy. Ich pochodzenie można wiązać z tzw. baktryjsko-margiańskim kompleksem archeologicznym, mało poznaną cywilizacja epoki brązu rozwijającą się w okresie 2200-1700 p. Chr. nad górną Amu-Darią. Znane są tu szczególnie 2 stanowiska: Namazga-Tepe i Ałtyn-Tepe, duże i potężnie ufortyfikowane. Cywilizację tą tworzyli miejscowi osiadli rolnicy i koczownicy pochodzący z kultury Andronovo. Przypuszcza się, że język, będący przodkiem języków irańskich mógł się tu dostać wraz z koczownikami i upowszechnić się jako lingua franca. Tu być może powstał język awestyjski i staroperski.

Oprócz Indoariów na wschód ruszyły też inne ludy tej samej grupy Indoeuropejczyków. Te dotarły najdalej i przemierzyły najdalsze odległości. Ze stepów Azji środkowej, znad Amu-Darii i Syr-Darii, południowej Syberii (obszar kultury Afanasjewo) wyruszyli na wschód i południe. Ok. 3700-3300 p. Chr. znaczna ich grupa przeniosła się znad Wołgi na tereniy Kotliny Minusińskiej i Ałtaju. Na trasie migracji indoeuropejskiej z obszaru kultury grobów jamowych na tereny Ałtaju odkryto 3 cmentarzyska, które z dużym prawdopodobieństwem można z nią wiązać (Toboł, Wierchnaja Arabuga, Karagasz). Metalowe przedmioty z tych grobów wiązać można z kulturą grobów jamowych. Cmentarzyska te wyznaczają szlak wędrówki w kierunku Ałtaju i Kotliny Tarymskiej i świadczą o ruchach ludności w tamtym kierunku. Byli to prawdopodobnie Prototocharowie. W okolicach 2000 r. p. Chr. Indoeuropejczycy wyruszyli na południe, przekroczyli potężne góry Ałtaj i Tienszan, w końcu schodząc na teren pustynnej Kotliny Tarymskiej. Około 1800 roku p. Chr. nad rzeką Konchi rozwijała się kultura Qawrighul, którą można identyfikować z przodkami indoeuropejskiego narodu Tocharów. Zachowały się bogate groby tej kultury zawierające tkaniny wełniane i niekiedy świetnie zachowane ciała. Te sławne tarymskie mumie z późnej epoki brązu wykazują, iż Prototocharowie byli reprezentantami europejskiego typu antropologicznego. Ich wygląd zewnętrzny charakteryzowała jasna skóra, niebieskie oczy i blond lub rude włosy. Od 1800 r. p. Chr. do ok. 300 r. po Chr. populacja tego obszaru składała się w przeważającej części z ludzi europejskiego typu antropologicznego, mówiących językiem indoeuropejskim. Badania genetyczne wykazały w ich DNA obecność pewnych znaczników charakterystycznych dla obszaru wschodniej Europy. Mamy tu prawdopodobnie do czynienia z przypadkiem, gdzie miejscowa niewielka populacja została całkowicie wyparta przez najeźdźców.

Można przypuszczać, że raczej niewielkie grupy najeźdźców indoeuropejskich wkraczały na nowe terytoria i dzięki dominacji militarnej oraz religii i strukturze społecznej rozpowszechniały swój język wśród ościennych narodów. Nie następowała pełna wymiana populacji, lecz języka i kultury. Tak działo się w Europie i dalekiej Azji.
W rozważaniach nad migracjami Indoeuropejczyków należy koniecznie odróżnić 3 procesy, które zachodziły wskutek tych przemieszczeń: wymianę populacji (częściową lub całkowitą, co mogło nastąpić na części obszaru Europy i w części Azji Mniejszej, a przede wszystkim w Kotlinie Tarymskiej, ale było rzadkie, ze względu na przypuszczalnie małą liczebność grup Indoeuropejczyków), rozprzestrzenienie się języka (na bazie dominacji elit dysponujących zaawansowaną bronią, tj. rydwanami, tak jak to się stało w Indiach, gdzie niewielkie grupy koczownicze zdominowały dużo liczniejszą miejscową ludność i narzuciły jej swój język) i wreszcie przenikanie elementów kultury (małe grupy migrantów przenosiły elementy swej kultury, w tym przypadku rydwany i umiejętność ich obsługi oraz pewne wyrażenia ze swego języka do innych ludów, co jest szczególnie widoczne w przypadku obecności Indoeuropejczyków na Bliskim Wschodzie w krajach starych cywilizacji, tu odrębność Indoariów szybko zanikała). Mylenie tych trzech elementów było powodem częstych nieporozumień we wcześniejszych pracach dotyczących tego problemu. Trzy wymienione elementy mogły w rzeczywistości historycznej występować pojedynczo lub łącznie. Jednak wszystkie te modele odnoszą się do różnorodnych aspektów indoeuropejskiej ekspansji, których nie należy pomijać, gdy chce się zrozumieć ten fragment dziejów ludzkości. Zdaniem autora tego artykułu do rozprzestrzenienia się języków indoeuropejskich i elementów indoeuropejskiej kultury wystarczy przyjąć ruchy niezbyt licznych grup ludności poruszającej się szybko z pomocą rydwanów, wozów i koni. Takie grupy, dobrze uzbrojone mogły przejmować polityczną kontrolę nad dużymi obszarami i obcą etnicznie ludnością (co w istocie zachodziło, jak pokazują źródła historyczne i dzieje ludów indoeuropejskich omówione niżej). Mogły narzucać podbitym ludom swój język. Tam gdzie autochtoni górowali pod względem rozwoju cywilizacyjnego przybysze wchodzili z nimi najczęściej w pokojowe kontakty (osiedlanie się, mieszane małżeństwa) i sprzedawali swe rzadkie umiejętności woźniców rydwanów i wojowników. Przewaga techniczna (użycie rydwanu, opanowanie jazdy konnej) dawała Indoeuropejczykom przewagę wojskową i polityczną oraz w wielu wypadkach pozwalała na rozprzestrzenienie się języka.

Przeczytaj również...

Wyraź swoje zdanie :

Komentujesz jako użytkownik niezarejestrowany - gość. Z tego powodu, zanim komentarz pojawi się na stronie będzie musiał zostać zaakceptowany przez naszą redakcję. Aby Twój komentarz został od razu opublikowany na naszych łamach zachęcamy do darmowej rejestracji!

Nick* :

Email* :

Dodaj komentarz

Użytkownik	kuba_83
	Dodano: 2009-12-11 Autor się napracował. Bardzo dobry i ciekawy artykuł. Ukłony dla Autora...:-) Edytuj

Gość	Szogun
	Dodano: 2010-05-20 Wspaniały artykuł - dzięki niemu parę istotnych dla mnie kwestii się wyjaśniło. Ale czy moglbys podać źródło z którego zaczerpnąłeś informacje o tocharach? Edytuj

Gość	Poszukiwacz
	Dodano: 2010-09-24 Bardzo dobry tekst, teraz czekam na coś o ludach europejskich sprzed przybycia Indoeuropejczyków ;) Edytuj

Gość

jerzypan

Dodano: 2010-12-22 Witam! Kilka lat temu na Discovery oglądałem program o tychże Indoeuropejczykach żyjących na pograniczu Chin. Było o pochówkach i pośredniczeniu w handlu na Jedwabnym Szlaku.Bardzo fajny dokument. Ale jednak słowo pisane ma swoją moc. Dzięki autorowi artykułu mam pod ręką nazwę tego ludu (Tocharowie) i nazwę miejsca, gdzie żyli (Kotlina Tarymska). Odnajduję też ślad słowiański naszych praprzodków zanim zjawili się nad Wisłą (ładnych kilkaset. To wskazuje, że Słowianie, to ciekawy lud, który nie pojawił się nagle znikąd (jak przedstawiają różni autorzy), tylko ma swoje widoczne korzenie i ciekawe, zawiłe ścieżki wędrówki. Pozdrawiam serdecznie autora jurek Edytuj

Gość	jerzypan
	Dodano: 2010-12-22 Do mojego wcześniejszego komentarza. ,,Odnajduję też ślad słowiański naszych praprzodków zanim zjawili się nad Wisłą (ładnych kilkaset. Wcięło mi kawałek nawiasu. Miało być (ładnych kilkaset lat). A mama mówiła mi pisz prosto i bez zawijasów. Jak zawsze miała rację. Pozdrawiam Jurek Edytuj

Redaktor	Rysiek Hałas
	Dodano: 2010-12-28 Ok mam tylko pytanie gdzie znalazłeś ślad bytności Słowian skoro ich kultura wytworzyła ię dopiero w Europie mniej więcej od II wieku n.e. gdy ziemie "słowiańskie" zaczęli opuszczać Germanowie z Gotami na czele? Bardzo proszę o odpowiedź. pozdrawiam Edytuj

Gość	Messer
	Dodano: 2012-02-28 Artykuł bardzo ciekawy, przeglądowy, szeroki zakres poruszonych zagadnień. Rozumiem, że to artykuł o charakterze popularnym szkoda jednak, że nie podano źródeł w najważniejszych zagadnieniach oraz nie zasygnalizowano istniejących różnic w poglądach naukowców co do niektórych kwestii. Edytuj

Gość

babel

Dodano: 2012-05-03 Przy całym uznaniu dla tego tekstu muszę wytknąć 1 niekonsekwencję. Otóż w części dotyczącej Tocharów na początku twierdzisz, że Chińczycy nadali im nazwę Jue -czy, a później, piszesz, że Tocharowie wraz Jue - czy utworzyli państwo Kuszanów. Spotkałam się z wersją, że były to dwa różne ludy (plemiona) indoeuropejskie. Mam też inną wątpliwość - czy jesteś pewien, że Tocharowie przyjęli manicheizm? Wydaje mi się bardziej prawdopodobne, że przed buddyzmem znaczna ich część wyznawała zaratustrianizm. Wywodzi się on z mniej więcej tych terenów, jest znacznie starszy od buddyzmu. Manicheizm ma wiele wspólnego z zaratustrianizmem, gdyż na jego głównych zasadach i ogólnych założeniach się opiera, stąd duża łatwość pomyłki. Zależy, z jakiego okresu pochodzą rysunki i inne znaleziska z jaskiń; o ile dobrze kojarzę, że te, które wskazują wyznawany dualizm z okresu ok. 1 tys. p.Ch. , co dodatkowo wskazuje na zaratustrianizm. Edytuj

Gość

St. Skiba

Dodano: 2016-01-13 Z wielką uwagą przeczytałem opracowanie Szanownego autora Szymona Modzelewskiego. Gratuluje Panu takiej wiedzy.Mnie zawsze intersowała historia ludów Indoeuropejskich, a zwłaszcza powody wędrówek do Europy. Jestem bardzo zainteresowany ludem Sumeryjskim, i jego kulturą. Drogi Panie jeszcze raz bardo, ale to bardzo dziękuję, za powiększenie skromnych moich wiadomości. Życzę Panu dużego rozgłosu, za Pańską wieloletnią pracę naukową. Edytuj